Note: This is the maiden article of my Obiter Dictum column at Kanaas Gikan sa Amihanan, published by the City Government of Bogo, Cebu.
Dako kong dungog nga maimbitahan nga magsulatan og lindog ning atong mantalaan, Kanaas Gikan sa Amihanan. Akong pasalamat sa akong kaubang magsusulat, John Tam Ybañez, nga maoy nahimong taytayan nako ngadto sa mga tagdumala ning maong mantalaan. Salamat usab sa atong Editor-in-Chief, Sheila Orcullo, ug ingon man sa kagamhanan sa Dakbayan sa Bogo nga maoy nagmantala ning maong basahon.
Kining atong lindog atong giulohan og “Obiter Dictum,” usa ka termino nga nagtumbok sa mga tudling diha sa usa ka desisyon sa korte nga usa ka lamang ka pagpasabot sa huwes sa iyang opinyon. Ang maong mga tudling walay gibug-aton sa kaso ug dili mahimong basehan sa umaabot nga mga desisyon.
Dili kita huwes. Usa lamang kita ka abogado, ug wala kita magpagawas og mga desisyon. Apan sa samang sitwasyon nga may mga opinyon ang huwes nga wala gayoy labot sa iyang desisyon, kita usab may mga opinyon nga wala gayoy labot sa atong pagka abogado. Ang atong mga opinyon ug panahom atong ipagawas ning maong lindog. Maong ang ato kining gibunyagan nga “Obiter Dictum.”
****
Nagsulatan na ko sa wala pa ko mahimong manlalaban. Sa tuig 2001, unang tuig ko sa kolehiyo, napatikan ko og artikulo sa Bisaya Magasin, ang labing unang sinulat nako nga binayran. (Ako ang editor sa The Northern Star, ang publikasyon sa mga estudyante sa Daanbantayan National High School, diin ako nagtungha.) Sa mosunod nga mga tuig, karon ug unya mapatikan ko sa Bisaya Magasin. Sa tuig 2009, misugod ko pagtungha sa kursong abogasiya, migradwar sa tuig 2013, ug miapil sa nasodnong pasulit alang sa mga manlalaban, Oktubre 2013. Sa tuig 2014, gipagawas ang resulta sa bar examinations, ug usa ako sa palarang mipasar.
Tuig 2014 ngadto 2016, nagtrabaho ako isip usa ka legal officer sa Children’s Legal Bureau, Inc. Ang Dakbayan sa Bogo usa sa mga dapit diin kami aktibo. Sa kasamtangan, may kaugalingon kong bupete sa Dakbayan sa Sugbo.
****
Sa pagbuto sa krisis sa COVID-19, ang lain-laing mga sanga sa atong kagamhanan nagpagawas og ilang mga kamandoan aron pagseguro sa kaluwasan sa katawhan. Ang nasodnong kagamhanan mipundok sa Inter-Agency Task Force on Emerging Infectious Diseases (IAFT-EID) nga gipamunoan sa Department of Health (DOH). Dayon, ang Presidente mismo mimando sa pag-community quarantine sa tibuok Metro Manila. Ang mga lokal nga kagamhanan usab nagpagawas sa ilang mga kamandoan kabahin sa curfew ug quarantine.
May mga pipila ka manlalaban, lakip na ako, nga nakapangutana kon may gahom ba ang Presidente ug mga local chief executives (LCEs) sa pagmando sa kwarentenas ubos sa atong mga kasamtangang balaod. May pipila usab nga mitimang nga ang panginahanglan sa katawhan maoy labawng balaod, ug necessarily implied sa gahom sa gobyerno ang maong otoridad.
Kining maong lalis taliwala sa estriktong pagsunod og unsay naa sa balaod ug sa unsay tan-aw sa naa sa gahom mas angayang buhaton usa ka lalis nga sa una pa nahimugso. Sukad masukad nga dili na ang Hari ang labing gamhanan, kondili ang Balaod, usa na ka lalis kon may mga higayon ba nga ang Hari (sa atong panahon, ang Kagamhanan) makamando og mga butang nga wala matino nga naa sa iyahang gahom sumala sa Balaod. Tingali, tungod niining krisis sa COVID-19, ang katilingbang Pilipinhon mopili sa usa ka direksyon mas labaw sa pikas. Ako mismo personal nga pabor sa konsepto nga gikinahanglan nga may balaod gayod nga naghatag og gahom sa Presidente ug sa mga LCE. Apan dili lang ako ang Pilipino. Kining maong hisgotanan angayang saw-an natong tanan.
Ang dili malimod mao nga ang mga Pilipino nagkahiusa sa pakigbisog ning emerhensiya sa COVID-19. Managlahi lang tingali og paagi, apan ang tanan buot nga mahuman na kining problemaha aron mabalik kita sa atong normal nga pagpuyo. Tinuod, may pipila nga salawayon ug pilit pa gihapong misupak sa mga mando gikan sa kagamhanan, apan pipila lamang sila.
****
Ang labing mahinungdanon niini mao ang mga nakat-onan nato tungod ning maong mga panghitabo. Walay pulos ang atong mga kahago panahon ning emerhensiya, walay gamit ang kamatayon niadtong mga nangapilde, lakip na ang mga doktor nga maoy miasdang sa kombate, kon human ning tanan dili nato mapanaminan isip katawhan og unsa ba kahay angay tang usbon sa atong mga balaod ug regulasyon aron malikayan na pag-usab ang susama ning maong krisis. Ang akong gikahadlokan nga human unya niining tanan, mobalik ra ang mga Pilipino sa delawan vs. DDS nga panlantaw, isig timang pabor sa ilang idolo o batok sa atbang – ang mga wala makauyon sa Presidente padayong magsaway sa giingong incompetence sa iyang kagamhanan, samtang ang pabor sa administrasyon magtawag niadtong misaway isip mga delawan o pildero sa 2016.
Tingali angayan atang lilion ang atong mga balaod kabahin sa mga publikong emerhensya kalabot sa panglawas. Gikinahanglan nato ang klaro nga legal framework kabahin ning mga butanga. Wala nato gipangandoy – gali atong giampo nga dili na mausab – apan simbako kon mausab ang susamang hitabo sa COVID-19, maayo unta og malikayan na ang kalibog ug kawalay-direksyon nga atong nakita sa unang mga adlaw sa emerhensiya.